Król, królewna i paź doświadczyli okrutnego losu – zostali zjedzeni. Z czterech murzynków ocalał tylko jeden, pozostali zmarli śmiercią tragiczną. Stary niedźwiedź chce pożreć wszystkich, którzy ośmielą się go zbudzić, Jaś i Małgosia unikają tragicznego losu, wkładając do pieca wiedźmę. Czerwony Kapturek i jego kochana babcia zostają zjedzeni, ale na czas uwolnieni z brzucha żarłocznego, przebiegłego wilka. Nawet pozornie niewinna sroczka, karmiąc swoje pisklęta, jednemu urywa łepek. Śpią też wszystkie dzieci – nawet te “złe”.
Przykłady można mnożyć, a refleksje mogą przerażać. Nas na pewno, ale czy dzieci także?

Kontekst historyczny

Bezapelacyjnie utwory te niosą w sobie niezrozumiałe dziś dla nas okrucieństwo. Jednak nie mają na celu jego promowania, wprost przeciwnie, w okresie, w którym powstawały, niosły ze sobą przestrogi, wyraziście wskazywały dobro i zło, uczyły radzenia sobie z emocjami. Żeby je zrozumieć, warto zagłębić się w ich kontekst historyczno-kulturowy. Cofnijmy się w czasy, gdy dzieci, nie z braku miłości czy troski, a z ogromu obowiązków były inaczej traktowane niż dziś. Gdy rodzice do późnych godzin wieczornych pracowali w polu czy fabryce i nie pozostawiali ich pod czujnym wzrokiem niani z referencjami czy w renomowanym przedszkolu. Dzieci nie spędzały dzieciństwa w murach chronionego osiedla. Były pozostawione same sobie, starszemu rodzeństwu, babci, niejednokrotnie narażone na straszliwe przeżycia i niebezpieczeństwa. Wychowywał je las, rzeka, góry i wioska. A chroniły właśnie opowieści. To lęk miał być tą emocją, która ratowała życie, chroniła przed niebezpieczeństwem, złym losem i okrucieństwem. Doskonałym tego przykładem jest bajka o Czerwonym Kapturku. Dziś jest jedną z barwnych opowieści, kiedyś była wyraźną przestrogą, jak zachować się w lesie. Morał był bardzo jasny. Pilnować się ścieżki i nie rozmawiać z obcymi.

Owe opowieści, szczególnie spisane i redagowane przez braci Grimm, powstawały wtedy, gdy dzieci były świadkami brutalności: widywały zarzynanie krów, obcinanie głów kurom itd. Taki historie nie powodowały u nich lęków, były rzeczywistością. Dzięki nim oswajały się z tym, jaki był ówczesny świat.

Oswajanie lęku

Inną funkcją tych opowieści było oswajanie lęków, które chronią dziecko, o ile przeżywa je ono w sprzyjających warunkach. Gdy jest widno, obok siedzi mama albo tata i wszystko na pewno dobrze się skończy. Zła macocha zostanie ukarana, bohaterowie uwolnieni i dalej będą żyli długo i szczęśliwie. Umocnieni, zwycięscy, odważniejsi. Dziecko identyfikuje się z bohaterami zasłyszanych opowieści i w odpowiednim momencie uruchamia w sobie mechanizm: oni dali radę – ja też; oni bali się, ale pokonali wroga – ja też mam prawo się bać i wyjdę z opresji bez szwanku. Jest to swoisty trening emocjonalny – jak radzić sobie w trudnych sytuacjach, jak radzić sobie ze strachem, używając instynktu przetrwania. Kiedy warto go posłuchać, a tym samym unikać zagrożenia.

Czarownice zrodzone z własnych lęków prześladują dziecko. Natomiast czarownica baśniowa właśnie dlatego, że zostaje wrzucona do własnego pieca złości, oddziałuje na dziecko wyzwalająco. Świat jawi mu się w jaskrawych barwach. Jest biel i czerń, dobro i zło. A krzywda woła o sprawiedliwość. Okrutna kara tę sprawiedliwość niesie. Pozwala to dziecku opanować własną burzę uczuć, gdy własną mamę w jednym momencie uważa za dobrą wróżkę, a zaraz potem za złą macochę. Z tą huśtawką uczuć łatwiej się dziecku uporać, gdy swój gniew przerzuca na złą macochę, zimną, nieczułą Królową Śniegu. Dziecko, którego nierealistyczne lęki wymagają nierealistycznych nadziei, czuje się tym lepiej, im surowiej zło zostało ukarane. Zaskakująco więc – dla niego okrutne zakończenie to dobre zakończenie, bo pozwala się uporać z chaosem napięć podświadomości.

Archetypy

Jeszcze inne oblicze okrucieństwa w bajkach to podejście psychodynamiczne, uwypuklające rolę archetypów. Taką interpretację prześledzić można na przykładzie piosenki „Stary niedźwiedź mocno śpi, my się go boimy, na palcach chodzimy, jak się zbudzi to nas zje” Owa interpretacja podpowiada – nie budźmy dzikiego zwierza, bo nas pokona. Obchodźmy się z nim delikatnie, bo zdajemy sobie sprawę z jego niszczycielskiej potęgi. Gdzie i kim jednak jest to dzikie zwierzę? Jest w nas, nie budźmy go zatem, nie podsycajmy destrukcyjnych tendencji, emocji – nienawiści, zemsty, gniewu, zazdrości itd. Możliwe, że gdy to zrobimy, to nas “zje” – zniszczy, wypali, przerośnie. Trudno, żeby dziecko odczytywało wprost takie treści z niewinnej zabawy, jednakże mogą one posłużyć jako przyczynek do rozmów, pogłębiania sensu, na zasadzie bajek terapeutycznych.

Zanim więc zmienimy repertuar bajek i kołysanek, skrzętnie omijając te “kłopotliwe”, prześledźmy współczesne bajki, czy niejednokrotnie to, na co patrzą, czego słuchają nasze dzieci, nie jest o wiele okrutniejsze. Z tym, że nie ma w sobie tej uwalniającej mocy porządkującej emocje i nazywającej dobro dobrem a zło złem. Pomimo swojego jaskrawego przekazu bajki, baśnie, kołysanki „naszego dzieciństwa” mogą być wyjściem do rozmowy o smutnych zdarzeniach, trudnościach, kłopotach, sytuacjach, których w życiu nie unikniemy i nie uchronimy przed nimi naszych dzieci. Takich jak choroba, śmierć bliskich, rozstanie (“Laleczka z saskiej porcelany”). Także tych o mniejszym ciężarze gatunkowym, a częstych w codzienności dzieci – że ktoś nie chce się ze mną bawić (“Mam chusteczkę haftowaną”), zgubiłem lub zniszczyłem ulubioną zabawkę (“Ołowiany żołnierzyk”) itp.

Intuicja rodzica i znajomość dziecka podpowiedzą nam, czy bajki i baśnie z naszego dzieciństwa to ciągle bajki dla naszych dzieci. My jesteśmy bez wątpienia jednym z pierwszych pokoleń rodziców, które w ogóle się nad tym zastanawia. I samo w sobie ma to już niesamowitą wartość.