„Czy moje dziecko prawidłowo się rozwija?” Okna rozwoju psychoruchowego

To, jakie to tempo będzie, w dużej mierze zależy od stopnia wykorzystania jego potencjału genetycznego oraz wpływu czynników środowiskowych – zarówno tych pozytywnych, jak i negatywnych. Bliskość rodziców, bezpieczna przestrzeń czy prawidłowa dieta, będą działały stymulująco na rozwój psychoruchowy dziecka. Z kolei nadwaga, nadużywanie bujaczka czy niewłaściwy sposób noszenia, mogą ten rozwój chwilowo spowalniać.

Co mówią skale rozwojowe?

Skale rozwojowe, do których porównujemy umiejetności naszego dziecka na danym etapie jego życia, zostały stworzone na podstawie obserwacji prawidłowego rozwoju dzieci. Mówią one o tym, w jakim terminie 50% dzieci z badanej populacji opanowało określoną umiejętność. Są to więc terminy uśrednione dla rozwoju pewnych funkcji, a nie terminy graniczne, kiedy dziecko powinno wykonywać daną czynność ruchową.

Jednymi z popularniejszych skal są skale rozwoju psychoruchowego według Hellbrügge (MFDR – Monachijska Funkcjonalna Diagnostyka Rozwojowa) oraz rozwojowe kamienie milowe Amerykańskiej Akademii Pediatrii. Są to szczegółowe skale oparte na pogłębionej obserwacji, analizie oraz interpretacji zachowań zdrowych dzieci w pierwszych latach życia. Obie przedstawiane są zazwyczaj w postaci tabel podzielonych na kolejne miesiące życia dziecka wraz z przypisanymi do tych miesięcy umiejętnościami ruchowymi, które dziecko powinno w tym okresie opanować. Takie tabele są bardzo często zamieszczane w książkach, prasie czy portalach internetowych skierowanych do rodziców. Opiekunowie zaniepokojeni, że ich dziecko nie wykonuje jakiejś czynności w wyznaczonym czasie, właśnie tam szukają informacji na temat prawidłowego rozwoju. Należy jednak pamiętać, że forma takiej tabeli jest jedynie uproszczeniem przeznaczonym dla doświadczonych lekarzy i fizjoterapeutów do wykonania wstępnej oceny rozwoju psychoruchowego dziecka podczas wizyty kontrolnej.

Okna rozwojowe

Podczas oceny rozwoju dziecka nie możemy zapominać, że każdy maluch prezentuje własne indywidualne tempo rozwoju, uwarunkowane genetycznie, stymulowane przez hormony oraz modyfikowane przez środowisko, w którym żyje. Z tego względu coraz częściej mówi się o tzw. oknach rozwojowych, czyli przedziale czasowym, w którym dana umiejętność może się rozwinąć. Im umiejętność jest bardziej skomplikowana, tym przedział czasowy będzie dłuższy. Jedną ze skal, które uwzględniają takie okna rozwojowe jest skala Denver, a dokładniej Zrewidowany Test Denver (Denver II). Jest to badanie przesiewowe, które pozwala ocenić tempo i rytm rozwoju psychoruchowego dziecka, a także ocenić, jak jego rozwój wygląda na tle innych dzieci (nie jest to jednak test diagnostyczny).

Okna rozwojowe dla wybranych umiejętności w skali Denver:

• obrót z pleców na brzuszek i z brzuszka na plecy – od 2 do 5 miesiąca życia,
• siedzenie bez podtrzymywania – od 4 do 8 miesiąca życia,
• samodzielne siadanie – od 6 do 11 miesiąca życia,
• pierwsze próby stania – od 6 do 10 miesiąca życia,
• samodzielne swobodne stanie – od 10 do 14 miesiąca życia,
• chód z przytrzymywaniem się – od 7,5 do 13 miesiąca życia,
• samodzielne chodzenie – od 12 do 18 miesiąca życia (1).

Z uwagi na bardzo dużą zmienność umiejętności raczkowania w skali Denver nie został uwzględniony wiek, w którym dziecko „powinno” raczkować; zwyczajowo zakłada się, że może to jednak nastąpić między 6 a 12 miesiącem życia.

Jak widać, przedziały te są naprawdę szerokie. Wynika to z faktu, że każde dziecko jest inne – ma inne cechy fizyczne i psychiczne, różne są także środowiska, które na nie oddziałują. Z tego względu lekarze oraz fizjoterapeuci podchodzą w sposób elastyczny do oceny rozwoju psychoruchowego dziecka i, oprócz uwzględniania kolejnych sekwencji rozwoju, skupiają się także na sposobie zdobywania przez dziecko nowych umiejętności motorycznych, gromadzenia prawidłowych doświadczeń sensomotorycznych, a także na analizie przyczyn powstawania u niego nieprawidłowych zachowań ruchowych (2).

Czy nasze dziecko rozwija się prawidłowo?

Bardziej niż na dokładnym czasie opanowania kolejnych umiejętności, skupmy się na tym, czy rozwój naszego dziecka przebiega w sposób harmonijny: czy zarówno rozwój fizyczny (m.in. wysokość i masa ciała, funkcjonowanie poszczególnych narządów), motoryczny (m.in. duża i mała motoryka), jak i psychiczny naszego dziecka są na tym samym poziomie. Obserwujmy, w jaki sposób opanowuje ono nowe umiejętności, zwróćmy uwagę czy chętnie podejmuje próby nauki kolejnych czynności oraz zwróćmy uwagę na symetrię ciała i wykonywanych ruchów. Rady te mogą wydawać się czymś oczywistym dla uważnych i czułych rodziców. Wielu z nich chciałoby jednak wiedzieć, kiedy na pewno powinni udać się ze swoim dzieckiem na wizytę do lekarza lub fizjoterapeuty, żeby nie przegapić u niego jakiegoś zaburzenia.

Co w rozwoju motorycznym powinno zaalarmować rodziców?

• mało zróżnicowana motoryka spontaniczna – ruchy stereotypowe (m.in. powtarzalne, często rytmiczne ruchy bezcelowe rączek lub całego ciała, reagowanie w taki sam sposób na różne bodźce zewnętrzne, np. silne odginanie główki do tyłu zarówno podczas okazywania radości, jak i złości ), ruchy o niewielkim zakresie, blisko podłoża, drżące, bez elementów rotacji lub ruchy chaotyczne o zbyt dużym zakresie,
• głowa nadmiernie i stale odchylona do tyłu (w pozycji na brzuchu dodatkowo otwarcie buzi). Takie ustawienie głowy będzie powodowało ograniczenie ruchów języka i żuchwy, problemy z karmieniem (m.in. ze ssaniem i połykaniem, częste ulewanie pokarmu), a w późniejszym czasie także z mową,
• pchanie głową w podłoże podczas leżenia na pleckach,
• stałe asymetryczne ustawienie głowy,
• brak bocznej kontroli głowy (opadanie główki na boki w czasie trzymania dziecka w pozycji pionowej) po 4. miesiącu życia,
• trudności w spoglądaniu w górę i w dół w leżeniu na plecach od ok. 4. miesiąca życia,
• dłonie stale zaciśnięte w pięści w pierwszym półroczu życia dziecka,
• stała asymetria całego ciała,
• nóżki jednocześnie wyprostowane, nadmiernie przywiedzione i skrzyżowane ze sobą,
• niechęć do zmian pozycji,
• brak manipulowania przedmiotami w drugim półroczu życia dziecka,
• brak symetrycznej pracy rączek w leżeniu na plecach od ok. 4 miesiąca do końca pierwszego półrocza życia dziecka – dziecko nie łączy rączek w linii środkowej ciała nad klatką piersiową, nie chwyta zabawek obiema rączkami, większa aktywność tylko jedna ręka,
• brak prób dotykania kolan w pierwszym i stóp w drugim półroczu życia dziecka – często wynika to z faktu, że dziecko nie potrafi swobodnie unosić miednicy w leżeniu na plecach, a także odwodzić i skręcać (rotować) nóżek na zewnątrz,
• częste układanie nóżek z mocnym odwiedzeniem w pozycji “żabki” (nóżki leżą płasko na materacu) podczas leżenia na plecach; w leżeniu na brzuchu nóżki “rozjeżdżają się” na boki,
• siedzenie tylko w jeden wybrany sposób (np. siad między nogami – w literkę “W”, lub siad na kości krzyżowej z mocno zaokrąglonym odcinkiem lędźwiowym i piersiowym kręgosłupa). (2)

Oczywiście, wystąpienie któregoś z tych objawów nie świadczy jednoznacznie o zaburzeniu w rozwoju dziecka. Jest to raczej sygnał alarmowy dla rodziców, że należy udać się do lekarza lub fizjoterapeuty, który zbada nasze dziecko i dokona oceny, biorąc pod uwagę jego całościowy rozwój.

Warto znaleźć zaufanego pediatrę, który z uwagą będzie obserwował nasze dziecko podczas kolejnych wizyt kontrolnych, odpowie na wszystkie pytania i przede wszystkim poważnie potraktuje nasze wątpliwości. Różne zespoły naukowe obecnie próbują stworzyć wystandaryzowany kwestionariusz dla rodziców, który byłby narzędziem wstępnej oceny rozwoju ich dzieci, ponieważ naukowcy mają świadomość, że nieprawidłowości w zachowaniu motorycznym dzieci najszybciej wychwyci uważny rodzic (3-5).

Jak wspierać motorykę dziecka?

• zapewnijmy dziecku swobodę ruchów poprzez zakładanie wygodnych ubranek,
• zapewnijmy przestrzeń do zmian pozycji i poruszania się (najlepiej na podłodze na dużej macie),
• dbajmy o bezpieczeństwo otoczenia, w którym się znajduje,
• podczas codziennej pielęgnacji (m.in. karmienia, noszenia, podnoszenia, odkładania do łóżeczka, mycia) pamiętajmy o naprzemienności naszych ruchów,
• dostarczajmy dziecku różnych doznań sensomotorycznych (m.in. różne faktury i twardości podłoża, na którym leży, częste noszenie na rękach, przytulanie, masowanie, częste przebywanie dziecka na bosaka, zmianę kierunku, w którym dziecko jest ułożone w łóżeczku),
• kładźmy dziecko w pozycji na brzuchu (w łóżeczku, na macie czy naszym brzuchu lub nogach),
• nie przyspieszajmy na siłę kolejnych etapów rozwoju poprzez wykonywanie nieuzasadnionych i forsownych ćwiczeń (które nie były zalecone przez lekarza czy fizjoterapeutę) czy używanie sprzętów “wspomagających rozwój” takich jak chodziki, skoczki, krzesełka do nauki siadania i wiele innych,
• starajmy się do minimum ograniczyć pomaganie dziecku – pozwólmy mu samemu uczyć się kolejnych umiejętności ruchowych poprzez podejmowanie wielu prób i popełnianie błędów.

W całym procesie rozwojowym istotna jest świadomość rodzica, że każde dziecko jest niepowtarzalne i ma prawo rozwijać się w swoim indywidualnym tempie. Zadaniem rodzica jest wspierać je odpowiednio reagując na potrzeby, pozwalając na popełnianie błędów i zapewniając mu naszą bliskość, uwagę oraz poczucie bezpieczeństwa.

Źródła:

1. http://drhart.net/clinic/forms/Denver%20II%20Developmental%20Milestones.pdf.
2. Kuliński W., Zeman K., Fizjoterapia w pediatrii, PZWL, Warszawa 2012.
3. Libertus K., Landa R.J., The Early Motor Questionnaire (EMQ): A Parental Report Measure of Early Motor Development, Infant Behav Dev., 2013 Dec; 36(4): 833-842.
4. Theeranate K. i wsp., Parent’s Evaluation of Developmental Status (PEDS) detects developmental problems compared to Denver II, J Med Assoc Thai., 2005 Nov; 88(3):188-92.
5. Zysset AE i wsp., The validity of parental reports on motor skills performance level in preschool children: a comparison with a standardized motor test, Eur J Pediatr. 2018; 177(5): 715–722.