„Trudno o bardziej efektywną naukę”. Rozmowa z Katarzyną Mitschke o szkole demokratycznej

Dlaczego zrezygnowałaś z pracy nauczyciela w szkole? Przecież ta praca była jak gwiazdka z nieba! W jednej z najlepszych prywatnych szkół w Krakowie!

Kiedy dostałam tę ofertę, byłam w siódmym niebie. Marzyłam o pracy nauczyciela, wydawało mi się, że jeśli tylko będę chciała, zapewnię dzieciom naprawdę dobrą edukację. Rzeczywistość była uderzająco inna – stopniowo docierało do mnie, że jakość edukacji zależy nie tylko od nauczycieli, ale również, w ogromnym stopniu, od systemu. Uwierał mnie on, bolał coraz bardziej. Czułam, że stawiając dzieciom oceny, szkodzę im. Odbieram przyjemność z poznawania świata, niepostrzeżenie włączam do wyścigu szczurów, uczę porównywania się z innymi. Czułam się źle, kiedy na dźwięk dzwonka musiałam odrywać dzieci od zajęć, którym oddawały się z pełnym zaangażowaniem. Zamiast wspierać ich motywację wewnętrzną i umiejętność koncentracji, przyzwyczajałam do wykonywania czynności pod dyktando innych i ignorowania własnych potrzeb i zainteresowań. Punktowy system oceniania zachowania dawał im przekaz, że aby być w porządku, muszą się podporządkować i nie wychylać. Ten system nie tylko nie pomagał dzieciom. On im w widoczny sposób szkodził.

Czy dzieci w tej szkole dobrze się uczyły i były grzeczne?

Tak. Bardzo dobrze się uczyły, były bardzo grzeczne. Tak bardzo, że czasem zapominały, kim są i co lubią.

Co pamiętasz ze swojej szkoły? Kiedy ty byłaś dzieckiem. Jaka jest to dla ciebie lekcja?

Lubiłam swoją podstawówkę. Nie ze względu na to, czego się w niej uczyłam – treść większości lekcji właściwie zatarła się w mojej pamięci – ważne było to, co działo się po lekcjach i między nimi. Mieliśmy wtedy czas na bieganie po boisku i podwórku, przestrzeń do podejmowania samodzielnych decyzji i uczenia się, jak sobie radzić z ich konsekwencjami. Robiliśmy to, co naprawdę nas interesowało. To była prawdziwa nauka. W liceum już nie było na to czasu – uczyliśmy się “do matury”. Nie “o świecie”, tylko właśnie – do testu. Najcenniejsze, co wyniosłam z tamtego czasu, to przyjaźń, która trwa do dziś. Ale ona z testami nie miała nic wspólnego.

Nie ma chyba większej “jazdy bez trzymanki” niż szkoła demokratyczna. Dlaczego akurat taki pomysł/system/filozofia?

Nie nazwałabym szkoły demokratycznej “jazdą bez trzymanki”. Wprost przeciwnie, wszyscy pasażerowie trzymają się mocno – samych siebie i innych ludzi. Szkoła demokratyczna to przede wszystkim miejsce autentycznego spotkania. Relacje dają bezpieczeństwo. Wsparcie mentorów, czyli dorosłych, którzy doskonale znają swoich uczniów, mają dla nich czas i potrafią nawiązać kontakt, pozwala dzieciom odkrywać świat we własnym tempie, w sposób, który najlepiej odpowiada ich wyjątkowym zdolnościom. Trudno zatem o bardziej efektywną naukę. Trudno też o lepsze miejsce do uczenia się życia, odkrywania swojego w nim miejsca, swoich pasji i swojego niepowtarzalnego zadania do wykonania.

A co przywiozłaś z wizyty w Stanach i tamtejszych szkołach demokratycznych?

Najcenniejszą lekcją, którą tam otrzymałam, było to, że każda szkoła demokratyczna jest inna. W każdej są bowiem inni ludzie – a ostateczny kształt szkoły jest tworzony przez konkretną społeczność, konkretne osoby, które w niepowtarzalny sposób wchodzą w relacje z innymi, mają różne predyspozycje i potrzeby i podejmują decyzje dotyczące codziennego funkcjonowania w tej grupie, w tym miejscu i czasie.

Wraz z innymi nauczycielami założyłaś Szkołę Demokratyczną w Krakowie. Czy rodzice są na takie przedsięwzięcie gotowi?

To trudne pytanie. Najprościej mogę powiedzieć, że niektórzy są gotowi, niektórzy nie wiedzą, czy są, a inni chcieliby i boją się. Mówię oczywiście o rodzicach, którzy są w ogóle zainteresowani taką formą edukacji dla swojego dziecka. Jak każda nowa idea (choć właściwie nie taka nowa – szkoły demokratyczne istnieją na świecie od prawie stu lat), także i ta budzi wiele pytań. Rodzice, którzy zdecydowali się zapisać do nas dzieci, podjęli decyzję o zaufaniu do dziecka i dorosłych, którzy je otaczają. W pewnym sensie podejmują ją codziennie od nowa. Mogą przy tym liczyć na wsparcie społeczności, czyli pozostałych rodziców oraz mentorów. Jest też wiele osób, które rozważają dołączenie do nas i już teraz uczestniczą w niektórych naszych działaniach. Obserwują, zadają pytania, przyglądają się sobie i nam. Mam poczucie, że ten czas – jak i ostateczna decyzja – są bardzo ważne dla całej rodziny.

Czy szkoła demokratyczna w jakimś wymiarze przypomina szkołę tradycyjną?

Na pewno jest znacznie więcej różnic niż podobieństw. Coś je jednak łączy: na przykład to, że w obu tych miejscach spotykają się dzieci z dorosłymi, choć w zupełnie innych relacjach. W jednej i w drugiej ważna jest nauka – ale ona również wygląda zupełnie inaczej tu i tu.

Jak wygląda wasz dzień… pracy, zabawy?

Praca i zabawa czasem niczym się nie różnią! Trudno też opisać typowy dzień szkolny, bo każdy wygląda inaczej. Spróbuję jednak. Spotykamy się rano, rozpoczynamy krótkim, 15-minutowym zebraniem, podczas którego każdy mówi o tym, co chciałby robić w danym dniu. Później… cóż, zaczynamy to robić. Razem, w małych grupach, indywidualnie… Czasem wielkie rzeczy dzieją się niepostrzeżenie. Dla mnie niezwykłe było niedawno uświadomienie sobie, jak wiele dzieje się w atmosferze swobodnego bycia razem, pozornego “nicnierobienia”. Któregoś dnia mojej pracy w szkole zadzwonila do mnie przyjaciółka. Pod koniec rozmowy padło pytanie: – A tobie jak mija dzień? – Leniwie, odpowiedziałam. Radośnie i lekko. Wypiłam pół kawy, ułożyłam dwie łamigłówki przestrzenne, nastroiłam gitarę, stanęłam na rękach, porozmawiałam z dziećmi i drugą mentorką o zwyczajach żywieniowych i możliwych motywacjach frutarian i witarian, o tym, co oznacza dla nas bycie częścią łańcucha pokarmowego, przypomniałam sobie, co to są saprofagi, czego nie lubię w antropocentryzmie, co dobrego dają światu dżdżownice, jak zbudowane są cząsteczki wody, tlenu i dwutlenku węgla i jak przebiega fotosynteza. Przeczytałam też przepiękną książeczkę po angielsku i chwilę towarzyszyłam dzieciom w robieniu trójwymiarowych modeli cząsteczek różnych substancji chemicznych. Wszystko to miało miejsce w ciągu 3 godzin. Dopiero zapytana uświadomiłam sobie, jak wiele zrobiłam – cały czas miałam wrażenie, że po prostu miło spędzam czas w gronie przyjaciół i uważnie towarzyszę dzieciom, jestem dla nich dostępna.

A czy dzieci uczą się czegoś w tradycyjnym rozumieniu tego słowa?

Masz na myśli naukę z podręczników, zapamiętywanie faktów i rozwiązywanie zadań? Tak, to też ma miejsce (śmiech). Czasem po prostu siadamy z książką i “przerabiamy” materiał. Więcej jest jednak tej nauki “mimochodem”, w stanie flow, nauki niemal niezauważalnej. Dla nieuważnego obserwatora większość czasu w szkole to “po prostu” zabawa. Gramy w RPG, na gitarze, śpiewamy, rozmawiamy, gotujemy, rysujemy… Planujemy spacery i zakupy, czytamy, sprzątamy. To właśnie nasza nauka. Trudno wyliczyć umiejętności, jakie dzieci zdobywają w ten sposób: uczą się decydować o swoim czasie i zaangażowaniu, rozmawiać i podejmować decyzje w sytuacjach konfliktu potrzeb, wyrażać swoje myśli, emocje i potrzeby właśnie. Uczą się, jak brać pod uwagę drugiego człowieka, nie tracąc przy tym siebie. Ale także – jak przeliczyć ilość składników na pizzę i pieniędzy na zakupy, jak korzystać z urządzeń elektrycznych, jak działają prawa fizyki i dlaczego, jakich lekcji udziela nam historia i co kryją w sobie słowa – nasze własne, XX-wiecznych prozaików i XVII-wiecznych dramatopisarzy. Można się też nauczyć, jak jest zrobiony stół, jak się opiekować psem, czym się różni utwór literacki od adaptacji filmowej i od czego zależy wartość artystyczna dzieła. Jak policzyć pole prostokąta, porozumieć się po polsku, angielsku i na migi, gdzie jest wyspa księcia Edwarda i jak się żyło w czasach komunizmu. Tematów jest tyle, ile przynosi ich życie oraz doświadczenia i zainteresowania każdej z osób obecnych w szkole – czy to jest 6-latek, czy bardzo już dorosły człowiek.

A jeśli nie chcą się uczyć i na przykład cały dzień chcą grać w Minecrafta? Mogą? Tak bez limitów?

Mogą. Uczą się przy tym korzystać z nowych technologii, strategicznie planować swoje działanie i rozważnie korzystać z zasobów, które mają. Rozwijają także wyobraźnię przestrzenną. Doświadczają stanu flow i poczucia kontroli. To wszystko są ważne umiejętności! Minecraft daje także możliwość swobodnego, bezpiecznego fantazjowania na temat swojego życia, tego, co można z nim zrobić. Wszystko jest w rękach gracza. W “realu” dzieci doświadczają na co dzień wielu ograniczeń związanych z tym, że są dziećmi właśnie. Te ograniczenia są bardzo ważne – ale ważne jest też to, że w świecie wirtualnym grając mogą “popróbować” niezależności. Co do limitów jednak – gdyby ktoś całkiem się zatracił w grze i nie uczestniczył w życiu społeczności, z całą pewnością nie będzie pozostawiony sam sobie. Jeśli nawet dzieci spędzają dużo czasu przed ekranem, są w relacji z innymi – uczestniczą w zebraniach społeczności, rozmowach, wycieczkach… U nas nie są same, nie są anonimowe. Przygotowując się do pracy w szkole mierzyłam się z tematem korzystania przez dzieci z komputera. Bałam się głównie uzależnień. Uspokoił mnie znajomy, psycholog, założyciel jednej ze szkół demokratycznych w Polsce – sam niegdyś uzależniony od grania. Przypomniał, że jeśli ktoś uzależnia się od komputera, to źródłem tego uzależnienia wcale nie jest komputer. Dziecko, które dobrze się czuje w otaczającym je świecie, ma wsparcie i kontakt ze swoimi potrzebami, jest na uzależnienie niejako “zaszczepione”. Potwierdzenie tych słów obserwuję na co dzień swojej pracy.

Kiedy patrzysz na waszą szkołę, dzieci, waszą pracę – co widzisz?

Dużo książek, telefonów i poduszek! (śmiech). Widzę ludzi, którzy coraz bardziej ufają sobie samym i innym. Ciekawych świata, uważnych na innych. Widzę dużo uśmiechu, zaciekawienia, rozluźnienia, a czasem smutek, złość, nudę, rozterki wewnętrzne. Słyszę rozmowy. Widzę swoich przyjaciół i miejsce, które stało się jak drugi dom. Widzę też gości, którzy wchodzą i biorą głęboki oddech. Odprężają się, zadomawiają, nie chcą wychodzić.

Czy dla polskiej szkoły i obecnego systemu edukacji jest nadzieja?

Zawsze jest. Po pierwsze, w oddolnych inicjatywach rodziców, którzy są uważni na potrzeby swoich dzieci. Po drugie, w mądrej realizacji niedawno wprowadzonych zmian ustawowych – dają one nauczycielom znacznie większą swobodę co do form i sposobów realizacji podstawy programowej, umożliwiają rezygnację ze stawiania ocen cząstkowych na rzecz opisowej informacji zwrotnej. Nauczyciele nie muszą też zadawać prac domowych – to ważne, bo dzieci często są zwyczajnie przeciążone. Te narzędzia w ręku mądrych dyrektorów i nauczycieli dają duże możliwości. To dobry kierunek. Potrzebujemy jeszcze znacznie mniejszych klas i inwestowania w nauczycieli, którzy często wykonują tytaniczną, dobrą pracę. Szkoła musi być miejscem, w którym relacje międzyludzkie są dla dziecka sygnałem, że jest ważne, mądre i godne szacunku, a świat jest fascynującym miejscem, które warto poznawać, a nie tylko uczyć się o nim z podręcznika.

Foto: flikr.com/34547181@N00