Twoje dziecko nie może się skupić i ma trudności w szkole? Przyczyną może być kłopot z przetwarzaniem słuchowym

Dzwonek na przerwę, gwar bawiących się dzieci na korytarzu, rozmowy czy długopis spadający na podłogę podczas lekcji – to jedynie niewielki procent dźwięków, jakich doświadcza dziecko w szkole. Dzieci o szczególnej wrażliwości przetwarzają bodźce z otoczenia z większą intensywnością. Oprócz dźwięków przyjaznych słyszą dużo wyraźniej te, które są dla nich drażniące, za głośne, nieprzyjemne. Reagują na nie emocjami, bo dźwięki są dla nich często inwazyjne i nieznośne. Przez cały dzień układ nerwowy dziecka radzi sobie z przykrymi bodźcami. Odpowiada stresem i stanem nieustannej gotowości. Bycie w ciągłym pobudzeniu i napięciu znacznie utrudnia utrzymanie koncentracji w trakcie lekcji. Szybko prowadzi do rozproszenia, niekiedy nadpobudliwości, zmęczenia, a w końcu do wyczerpania. 

Napięcie mięśni ucha chroni dziecko przed stresem 

W celu zmniejszenia dyskomfortu powodowanego niechcianymi lub zbyt głośnymi dźwiękami organizm dziecka sięga po reakcje obronne. Aby ochronić komórki słuchowe przed falą dźwięku, która podrażnia układ nerwowy dziecka, napinają się mięśnie ucha środkowego (prawego i lewego) oraz błony bębenkowej. Stopień ich napięcia i rozluźnienia również wpływa na to, jak dziecko siebie słyszy i jak odbiera to, co mówi (percepcja mowy), tak więc mechanizm ten bezpośrednio działa na jakość mowy.

W sytuacji gdy dziecko czuje się wyjątkowo mocno atakowane przez dźwięki, może przejściowo całkowicie zamknąć się na kontakt z otoczeniem. Jeśli odruch obronny się utrwala, dziecko może sprawiać wrażenie, że niedosłyszy, nawet gdy wyniki badań u laryngologa i audiologa są prawidłowe. 

Warto pamiętać, że dzieci rozpoczynające edukację szkolną są szczególnie wrażliwe na nowe dźwięki. Kiedy pojawia się złe samopoczucie i stres, może to być spowodowane problemami z przetwarzaniem słuchowym. 

^{_{Uwaga! Reklama do czytania}}

^{_{Uwaga! Reklama do czytania}}

Ucho – droga do mózgu

Układ słuchowy dostarcza na co dzień mnóstwa wrażeń dźwiękowych. Jego złożona budowa sprawia, że wpływa on również na koordynację ruchową i motorykę. Poprzez ucho prawe i lewe (oraz ich wewnętrzne struktury) fala dźwiękowa dociera do prawej i lewej półkuli mózgowej. Oznacza to, że przetwarzanie słuchowe ma wpływ na takie funkcje jak:

• stymulacja mózgu (pobudza korę mózgową),
• koordynacja ruchowa (motoryka),
• uwaga i koncentracja,
• emocje i stres (w odpowiedzi na usłyszane dźwięki i komunikaty),
• satysfakcjonujące relacje (poczucie bycia zrozumianym i rozumienie innych osób).

Cały czas filtrujemy dźwięki z otoczenia

Przetwarzanie słuchowe polega na odbieraniu i przetwarzaniu docierających z zewnątrz komunikatów i bodźców. To złożony proces, którego celem jest, aby: 

• usłyszeć, 
• zareagować adekwatnie na treść tego, co powiedział rozmówca,
• dać impuls i chęć do komunikacji oraz odpowiedzi na to, co usłyszeliśmy
  i zrozumieliśmy.

Dobra współpraca narządu słuchu z mózgiem i aparatem mowy zapewnia dziecku prawidłowe słuchanie, rozumienie i komunikację.

Uwaga słuchowa powinna być jak filtr: elastycznie dostosowywać się do potrzeb i celu komunikacji. Żeby zrozumieć, jak to działa w praktyce, możemy porównać dwie sytuacje. Na przykład kiedy zgubimy w lesie psa, staramy się usłyszeć najmniejszy szelest, który może doprowadzić nas do zwierzęcia. Aby go znaleźć, nawołujemy, po czym „zamieniamy się w słuch”, po to żeby usłyszeć najcichszy odgłos. W takiej sytuacji filtr uwagi, który jest elastyczny, otwiera się szeroko, wychwytując z otoczenia mnóstwo dźwięków.

W odmiennych warunkach, kiedy przebywamy w za głośnym otoczeniu, które ma negatywny wpływ na samopoczucie (np. na lotnisku, w metrze), chcemy częściowo chronić się przed dźwiękami. Prawidłowo funkcjonujący układ słuchowy umożliwi nam „przymknięcie” filtra uwagi, niwelując przykre skutki zbyt głośnych lub nieprzyjemnych dźwięków.

Trzecia sytuacja jest najbardziej wymagająca i dotyczy na co dzień zarówno dzieci, jak i dorosłych. Kiedy prowadzimy rozmowę na głośnym korytarzu szkolnym, otacza nas rozpraszający i często drażniący hałas w tle. Mimo to w tych trudnych warunkach zależy nam, by nie tylko usłyszeć rozmówcę, lecz także go zrozumieć. Zrozumienie i możliwość prowadzenia rozmowy mimo tych utrudnień wymagają umiejętności doskonałego przetwarzania słuchowego. Dzięki niej uzyskamy skupienie (focus) na wybranych częstotliwościach głosu osoby, która do nas mówi, a co za tym idzie – zrozumienie treści wypowiedzi, które umożliwi dalszą konwersację.

^{_{Uwaga! Reklama do czytania}}

^{_{Uwaga! Reklama do czytania}}

Najczęstsze przyczyny zaburzeń przetwarzania słuchowego 

Na podstawie wielu lat badań udało się poznać kluczowe czynniki ryzyka, które często obserwuje się u dzieci mających problem z przetwarzaniem słuchowym:

• W okresie prenatalnym: infekcje wirusowe, kontakt z substancjami toksycznymi. 
• Podczas porodu: niedotlenienie i urazy mechaniczne.
  W późniejszym okresie:
• nawracające wysiękowe zapalenia ucha środkowego, nadmierna stymulacja bodźcami słuchowymi, 
• niedotlenienie w czasie snu z powodu przerośniętego migdałka gardłowego, 
• wady słuchu, których leczenie nie przebiegło prawidłowo,
• predyspozycje genetyczne, w szczególności związane z opóźnionym lub zaburzonym dojrzewaniem ośrodkowego układu nerwowego.

Lista ta jest otwarta. Nie znamy wszystkich przyczyn, które mogą powodować kłopoty z przetwarzaniem słuchowym. Wiemy jednak, że czasowe problemy z rozumieniem mowy w szumie czy lekki niedosłuch mogą pojawić się chociażby na skutek przebywania w zbyt głośnym otoczeniu. Dlatego tak ważna jest znajomość problemów, które może wywoływać nieprawidłowa współpraca układu słuchowego z mózgiem i aparatem mowy. To pozwoli szybko reagować i wykonać odpowiednie testy u specjalisty, który zleci dalszy tryb postępowania.

Problem wszystkich dzieci – hałas szkolny 

Badania wpływu hałasu na uczniów i nauczycieli w szkołach potwierdzają, że wrzawa na korytarzach szkolnych często sięga powyżej 80 dB. Taki poziom decybeli może powodować u wszystkich, nawet u osób, które nie mają kłopotów z przetwarzaniem słuchowym, wrażenie czasowego niedosłuchu [1]. Ma to bezpośredni wpływ na zdolność koncentracji i efekty w nauce. Na harmider panujący w trakcie szkolnych przerw czy lekcji wuefu narażeni są zarówno nauczyciele, jak i dzieci, a pośrednio skutki odczuwają także ich bliscy. W wielu szkołach, w których hałas podczas przerwy lekcyjnej sięga 75–80 dB, uczniowie mają do dyspozycji słuchawki wyciszające. Są one jednak tylko doraźnym rozwiązaniem.

Jak poznać, że dziecko ma problem z przetwarzaniem słuchowym?

Jak więc rozpoznać, że dziecko ma trudności z właściwym odbieraniem i przetwarzaniem docierających z zewnątrz komunikatów i bodźców dźwiękowych? Warto przeprowadzić diagnozę, zwłaszcza jeśli dziecko: 

• ma kłopot z wyraźnym mówieniem,
• szybko się nudzi i rozprasza,
• nie może się skupić na jednej czynności,
• ma słabą pamięć słuchową, więc trudno mu prowadzić rozmowę i wykonać zadanie ze słuchu,
• myli podobnie brzmiące słowa oraz stronę prawą z lewą,
• ma problem z zapamiętywaniem nowych informacji oraz ciągów wyrazów, sekwencji dźwięków, np. nazw dni tygodnia, pór roku, tabliczki mnożenia, wierszyków,
• ma trudności o charakterze dyslektycznym z czytaniem, pisaniem, ortografią,
• jego słuch nie jest uszkodzony, a wydaje się, że dziecko ma kłopot ze słuchem,
• wolno reaguje na informacje słuchowe, potrzebuje więcej czasu na zrozumienie znaczenia słów, które słyszy,
• często powoduje nieporozumienia z rówieśnikami i przeżywa z tego powodu trudne chwile.

Warto rozważyć badania słuchu, jeśli dodatkowo w relacjach rówieśniczych często pojawiają się:

• nieśmiałość,
• wycofywanie się z kontaktów,
• drażliwość,
• niedojrzałość,
• problemy z pracą w grupie.

W takich przypadkach pomocą może być dla dziecka trening przetwarzania słuchowego i rozwój umiejętności słuchania. 

Diagnoza przetwarzania słuchowego i trening słuchowy

Trafna diagnoza i zasadne rozpoczęcie treningu terapeutycznego umożliwią dziecku wszechstronny rozwój intelektualny i emocjonalny. Mogą również pomóc uniknąć problemów szkolnych i wychowawczych, których źródłem są kłopoty z przetwarzaniem słuchowym. Diagnozę przetwarzania słuchowego przeprowadza specjalista. Często równocześnie jest on pedagogiem, psychologiem i logopedą. Testy można wykonać w wielu poradniach psychologiczno-pedagogicznych. Można też wybrać prywatny gabinet. 

Warto zwrócić uwagę na jakość sprzętu, którym dysponuje specjalista. Podczas diagnozy dziecko ma założone słuchawki, które emitują dźwięki. W testach poddaje się badaniu: 

• progi słyszenia w przewodnictwie powietrznym, 
• progi słyszenia w przewodnictwie kostnym, 
• selektywność, 
• lateralizację słuchową. 

Na podstawie wyników określony zostaje tzw. profil uwagi słuchowej. 

Wśród dostępnych treningów i terapii słuchowych szczególne miejsce zajmuje Metoda Tomatisa, która pozwala na trenowanie przetwarzania słuchowego z wykorzystaniem słuchawek powietrzno-kostnych. Celem tego treningu jest uelastycznienie filtra słuchowego poprzez intensywną integrację neurosensoryczną. Metodę opracował Alfred Tomatis, francuski otolaryngolog i foniatra, którego prace zrewolucjonizowały wiedzę o tym, jak człowiek porozumiewa się z innymi i z samym sobą. Metoda obecnie stała się jeszcze bardziej aktualna w związku z rozwojem badań nad neuroplastycznością mózgu i jest ciągle rozwijana w oparciu o najnowsze osiągnięcia technologii.

Trening słuchowy Metodą Tomatisa

Skuteczność tej metody polega na stymulowaniu mózgu przez ucho i mowę. Uczy to panowania nad tym, co się mówi, poprzez fizyczne ćwiczenie mięśni ucha i błony bębenkowej. Trening jest poprzedzony diagnostyką przetwarzania słuchowego. Na podstawie jej wyników dziecko otrzymuje specjalistyczne słuchawki wraz z urządzeniem, które odtwarza indywidualnie dobrane do jego potrzeb ścieżki dźwiękowe. 

Muzyka nadawana jest dwoma kanałami, tak jak w standardowych słuchawkach – powietrznym oraz kostnym – za pośrednictwem słuchawki umieszczonej na pałąku słuchawek, która dotyka czubka głowy. Podczas słuchania muzyki dziecko może wykonywać wiele swobodnych czynności, jak np. rysowanie, spacerowanie. 

Trening może składać się z dwóch części podzielonych na etapy. Pierwsza polega na biernym słuchaniu przetworzonej muzyki. Zadaniem jest uwrażliwienie ucha na częstotliwości, które do tej pory były odbierane w zniekształcony sposób. Druga część treningu, tzw. aktywna, przeznaczona jest do pracy nad mową i głosem. Odbywa się dodatkowo z użyciem mikrofonu. Trening słuchowy można przeprowadzać w gabinecie specjalisty lub w domu. 

Jak pomóc dziecku na co dzień?

Dzieci o szczególnej wrażliwości na dźwięki biorą ze świata więcej i przetwarzają wszystko pełniej. Ekscytują się bardziej niż rówieśnicy tym, co się dzieje wokół nich, bywają nadpobudliwe lub wycofane. Wymagają więc szczególnego wsparcia, ponieważ są narażone na stres, lęki i dezorientację spowodowaną nadmiarem bodźców. Oto, jak można pomóc dziecku na co dzień:

1. Wspierajmy emocjonalnie – aby dziecko wzmacniało wiarę w swoje możliwości i pewność siebie. 
2. Pamiętajmy o potrzebie samodzielności, by mogło nabyć umiejętności i doświadczenia.
3. Pomóżmy stworzyć dobre warunki do odpoczynku, czytania czy odrabiania lekcji. Zrezygnujmy w tym czasie z odkurzania lub używania hałaśliwych urządzeń kuchennych.
4. Poprośmy nauczyciela, aby dziecko nie siedziało blisko okna. To, co się dzieje na boisku lub na ulicy, może przeszkadzać w koncentracji.
5. Jeśli dziecko nie reaguje na to, co do niego mówimy, dotknijmy jego ramienia, aby przyciągnąć jego uwagę, i powtórzmy nasz komunikat. 
6. Pokazujmy dziecku, jak zachować porządek na biurku i w szkolnej szafce. Uporządkowana przestrzeń pomoże w skupieniu uwagi.
7. Nauczmy dziecko prostych ćwiczeń poprawiających koncentrację, które może wykonać przy biurku.
8. Pytajmy dziecko, co pomaga mu się skupić podczas lekcji. Być może uda się znaleźć razem z dzieckiem własny sposób.

[1] Wpływ hałasu szkolnego na uczniów i nauczycieli oraz jego profilaktyka, https://www.ciop.pl/.