Wdech, wydech…, czyli o prawidłowym oddychaniu u dzieci. Zabawy i ćwiczenia oddechowe

Właściwy oddech

Prawidłowy i najbardziej pożądany sposób oddychania to oddychanie żebrowo-brzuszne lub tzw. żebrowo-brzuszno-przeponowe. Ten typ połączonego oddychania uważany jest za najgłębszy i najwłaściwszy. Oddech ten charakteryzuje najwydatniejsza amplituda ruchów przepony, umożliwiająca głęboki wdech. Wydatna praca mięśni żeber gwarantuje prawidłowe podparcie oddechowe.

W czasie mówienia powietrze wdychane jest głównie ustami a wydychane ustami lub nosem, w zależności od wypowiadanych dźwięków. Prawidłowy oddech podczas wypowiedzi to rytmiczny, szybki wdech, wykonany bez podnoszenia ramion, oraz powolny, długi wydech, podczas którego odbywa się wypowiedź.

Problemy z oddychaniem

Dzieci w wieku przedszkolnym często oddychają tak zwanym płytkim torem piersiowym. Takie oddychanie, nazywane także szczytowym lub obojczykowo-żebrowym, charakteryzuje się tym, że w czasie wdechu poszerzają się głównie górne obszary klatki piersiowej, następuje uniesienie ramion i łopatek, zaś w dalszej fazie następuje podciągnięcie brzucha. Ten typ oddechu umożliwia tylko częściowe napełnianie płuc powietrzem i jest to oddech wadliwy.

Drugim bardzo niekorzystnym (niestety często bagatelizowanym) problemem, związanym z oddychaniem dziecka, jest nawykowe oddychanie przez usta. Zarówno w dzień jak i podczas snu dziecko powinno oddychać nosem. Taki tor oddechowy zapewnia właściwy rozwój aparatu artykulacyjnego.

Nieprawidłowe oddychanie przez usta ma poważne konsekwencje, wpływające silnie na rozwój naszych dzieci. Najważniejsze z nich to:

• niedostateczne dotlenienie układu nerwowego, co powoduje zaburzenia koncentracji uwagi, zwiększoną męczliwość, a tym samym trudności w nauce;
• zaburzenia gospodarowania powietrzem: oddychanie przez usta skutkuje krótką fazą wdechową i wydechową, ograniczoną pracą i niską sprawnością przepony – dziecko mówi szybko, często dobierając powietrze w czasie wypowiedzi, niezgodnie z pauzą logiczną. Taki sposób mówienia może być jednym z czynników utrwalających niepłynność mowy;
• powstanie i utrwalanie wad wymowy: dzieci oddychające przez usta nabierają zwyczaju unoszenia języka ku wałowi dziąsłowemu, co sprzyja kształtowaniu się patologicznych sposobów połykania; w efekcie końcowym powoduje to powstawanie lub utrwalanie wady wymowy. Dziecko 3-letnie z międzyzębową realizacją głosek bezwzględnie powinno być pod opieka logopedy;
• infekcje górnych dróg oddechowych: oddychanie przez usta sprzyja infekowaniu tylnej ściany gardła oraz górnych dróg oddechowych;
• kształtowanie się wad postawy: skutkiem nieprawidłowego oddychania jest eliminacja udziału mięśni klatki piersiowej; wyłączenie z pracy określonej grupy mięśni powoduje pozorne zapadnięcie mostka z powodu przemieszczania się barków do przodu, pogłębienia dołków nadobojczykowych i charakterystycznego odstawania dolnych kątów łopatek na plecach; prowadzi to do hiperlordozy odcinka lędźwiowego i szyjnego;
• hipotonia mięśnia okrężnego warg, niewydolność warg, wiotkość mięśni policzkowych: wargi są stale rozchylone, górna warga często jest lekko uniesiona; wiotkość warg powoduje trudności ze sprawnym jedzeniem, widoczne już w czasie nauki jedzenia z łyżeczki; innym problemem jest utrudnione dmuchanie, które często skutkuje niemożnością oczyszczenia, wydmuchania nosa;
• jedną z ważniejszych konsekwencji nieprawidłowego oddychania jest obniżone napięcie i wiotkość mięśni żwaczy, które odpowiadają za odruch żucia – dzieci oddychające przez usta szybko wykazują wyraźną niechęć do intensywnej pracy żuchwy przy żuciu.

Co robić, jeśli dziecko nieprawidłowo oddycha?

Dziecko samo nie wyrośnie z takiego sposobu oddychania, przysporzy mu ono natomiast wielu problemów, które wymagają długotrwałej terapii logopedycznej. Jeśli zauważymy pierwsze oznaki oddychania torem ustnym – zgłośmy się do logopedy na konsultację. Wczesna terapia przynosi szybkie efekty i nie pozwala utrwalić się nieprawidłowościom. Jeżeli obserwujemy u dziecka płytki, piersiowy tor oddechowy, możemy w trakcie zabaw uczyć prawidłowego, przeponowo – żebrowego sposobu oddychania.

Celem naszych ćwiczeń niech będzie:

• poszerzenie pojemności płuc,
• wzmocnienie mięśni biorących udział w oddychaniu,
• wyrobienie prawidłowego toru oddechowego,
• odróżnienie fazy wdechu i wydechu,
• wyrobienie umiejętności szybkiego, pełnego wdechu i wydłużonej fazy wydechowej,
• dostosowanie długości wydechu do czasu trwania wypowiedzi,
• zsynchronizowanie pauz oddechowych z treścią wypowiedzi.

Ćwiczenia oddechowe wykonujemy:

• w przewietrzonym pomieszczeniu,
• przed jedzeniem lub 2–3 godziny po posiłku,
• systematycznie 2–3 razy dziennie przez kilka minut.

Należy wiedzieć, że:

• przedłużanie wydechu nie może być zbyt długie, gdyż może opróżnić płuca z tzw. „powietrza zapasowego”,
• każde dziecko ma własny, indywidualny rytm oddechu, inną pojemność płuc – dlatego każde dziecko wykonuje ćwiczenia zgodnie ze swoimi możliwościami,
• dziecko nie wykona ćwiczeń, gdy ma katar, przerost trzeciego migdałka lub krzywą przegrodę nosa,
• ćwiczenia należy wykonywać w różnych pozycjach ciała, np. pozycji leżącej, siedzącej czy stojącej, dlatego najłatwiej wpleść je w zabawy ruchowe,
• należy pamiętać, aby w czasie ćwiczeń mięśnie szyi, rąk i tułowia były rozluźnione, a postawa ciała swobodna (w zabawach ruchowych łatwiej to skontrolować),
• ćwiczenia oddechowe prowadzone z małymi dziećmi powinny być dostosowane do możliwości dziecka, a więc wymagają formy zabawy.

Jak się bawić z dzieckiem w „oddychanie”?

• “Detektyw zapachów”: Idąc na spacer czy wracając z przedszkola poprośmy dziecko o określenie, jakie zapachy wyczuwa i wymyślenie, co mogłoby być ich źródłem, gdybyśmy w danej chwili znajdowali się w czarodziejskiej krainie. Nie oceniajmy pomysłów naszych dzieci. Pozwólmy im puścić wodze fantazji! Jedyne, na co powinniśmy zwracać uwagę w tej zabawie, to w jaki sposób nasi mali twórcy oddychają. W tej zabawie stymulujemy nie tylko oddech, ale i kreatywność!
• Dmuchanie na wiatraczki, które dziecko samodzielnie bądź z naszą pomocą wykonało np. z kolorowej gazety. W tym ćwiczeniu pamiętajmy o kontroli fazy wdechowej: wdech powinien być wzięty miarowo i spokojnie. Początkowo będzie to wdech raczej płytki. Spróbujmy także sami wykonać to ćwiczenie – okaże się, że wcale nie jest takie proste!
• Dmuchanie do celu, np. papierowych lub zrobionych z włóczki czy folii aluminiowej zabawek czy postaci z bajek, które czytaliśmy wspólnie z dzieckiem. Puśćmy wodze fantazji i twórzmy za każdym razem inną historię do ćwiczeń.
• Dmuchanie na zabawki pływające po wodzie w czasie kąpieli (wykonane samodzielnie, np. z nakrętek). Tutaj także możemy rozbudzać kreatywność dzieci, nie tylko w czasie tworzenia zabawek, ale już w trakcie samych ćwiczeń – na przykład prosząc dziecko o dokończenie zdań: ten statek płynie do…, załoga tego statku to…, która wyruszyła na…
• Puszczanie baniek mydlanych. Dmuchamy na zmianę: długo – krótko – jak najdłużej, słabo – mocno – jak najmocniej. Spróbujmy wymyślić razem z dziećmi np.: z czym nam się kojarzą kształty baniek mydlanych, lub do czego można je zastosować (chodzi tutaj o zastosowania zupełnie niestandardowe).
• Zdmuchiwanie kropli deszczu, piórek, listków w czasie spacerów.
• Zdmuchiwanie chrupek, piłeczek, kawałków waty na gładkiej powierzchni, a następnie na powierzchni szorstkiej i nierównej – np. na pogniecionej przez dziecko gazecie.
• Zabawa z muchomorem i biedronką – kolorowy grzybek/biedronka, zrobione wspólnie z surowców wtórnych, służą do ćwiczeń w układaniu kropek na powierzchni muchomora/biedronki za pomocą rurki. To doskonałe ćwiczenie dla warg i regulujące fazę wydechu.
• Zabawa z chmurką – papierowa chmurka z zawieszonymi na nitkach kawałkami watek – płatków śniegu służy do ćwiczeń dmuchania. Także w tym ćwiczeniu mozna użyć rurki do napojów.
• Zabawa w wyścigi samochodowe: zróbmy tor do wyścigów i samochodziki. Zabawka może służyć do ćwiczeń w dmuchaniu oraz ćwiczeń w zakresie orientacji przestrzennej przy zabawach w garażowanie.

Ćwiczenia oddechowe dobrze jest również łączyć z ruchami rąk i tułowia:

• wdech z jednoczesnym szybkim wzniesieniem rąk do boku, a wydech z powolnym przesuwaniem rak do przodu, aż do zupełnego ich złączenia;
• wdech z jednoczesnym wzniesieniem rąk bokiem do góry, wydech z powolnym ich opuszczaniem, któremu towarzyszy powolny wydech;
• szybki wdech z jednoczesnym skrętem tułowia w bok, w czasie powolnego wydechu następuje powrót do normalnej pozycji.
• Pomysłem fabularnym do tego typu ćwiczeń jest zabawa, w której dziecko wymyśla, jakim jest stworzeniem – ważne, że jest to stworzenie, które raz rośnie a raz maleje. Klękamy, dłonie opieramy na podłodze, przy wdechu unosimy głowę i „rośniemy”, przy wydechu powoli opuszczamy głowę i „malejemy”.
• Ćwiczenia oddechowe są bardzo istotnym elementem terapii logopedycznej i działań stymulujących rozwój dzieci. Pamiętajmy jednak, że najlepszą stymulacją rozwoju mowy jest uważna rozmowa z dzieckiem. Rozmawiajmy z dziećmi jak najwięcej, koncentrując się na rozmowie i uważnie słuchając naszych rozmówców. W ten sposób dajemy naszym dzieciom odczuć, że są najważniejszymi osobami w naszym – rodziców – życiu.