Jak wspierać rozwój przedszkolaka?

„Typowy przedszkolak”

Często oczekujemy od przedszkolaka aprobowanych przez nas zachowań, ignorując zupełnie jego wiek rozwojowy, wcześniejsze doświadczenia czy wpływ środowiska wychowawczego. Na przeciwnym biegunie znajduje się natomiast bezkrytyczna akceptacja postawy przyjmowanej przez dziecko, która również nie stymuluje rozwoju emocjonalnego w pożądanym kierunku. Zachowanie dziecka określane jako „typowe” wcale nie oznacza, że nie powinniśmy na nie zwracać uwagi. Często są to reakcje emocjonalne, które z pomocą dorosłych powinny być stopniowo wyciszane.

Choć dzieci dzieli wiele, na podstawie lat obserwacji można wyznaczyć kilka cech wspólnych zachowania maluchów na poszczególnych poziomach wiekowych. Traktujmy je jako szablon, który należy modyfikować odpowiednio do doświadczeń istotnych dla rozwoju dziecka. 

^{_{Uwaga! Reklama do czytania}}

Dziecko trzyletnie

Trzylatek doskonali sztukę mówienia: mówi więc chętnie, jest towarzyski, czerpie radość z czasu spędzanego wśród rówieśników, np. na placu zabaw. Choć lubi towarzystwo innych dzieci, częściej bawi się obok nich, a nie z nimi bezpośrednio. Czasami się wstydzi, ale zwykle lubi kontakt fizyczny z dorosłą osobą (przytula się, siada na kolana). 

Jeśli trzylatek właśnie wstępuje w mury przedszkola, typowym zjawiskiem jest lęk adaptacyjny. Zdarza się, że emocje doświadczane przez dziecko są tak intensywne, że maluch w ciągu kilku chwil gotów jest zaprezentować każdą z emocji w największym natężeniu – wściekłość, zachowania agresywne i strach sięgający granic histerii. Lęk adaptacyjny przeważnie ustępuje po około miesiącu systematycznego uczęszczania do placówki. Zazwyczaj nie są to łatwe chwile ani dla dziecka, ani dla rodzica!

Trzyletnie dziecko nie opanowało jeszcze umiejętności kontrolowania emocji, co sprawia, że zdarza mu się uderzyć kolegę lub rzucić zabawką w chwili złości, teatralnie obrażać się i burzliwie reagować na naruszenie jego własności. Jest to też czas, w którym dziecko doskonali sztukę dzielenia się, a w chwili konfliktu zwykle wymaga pomocy ze strony osoby dorosłej. Często bywa też zazdrosne o uwagę rodzica, nie należy do cierpliwych ani wybitnie skoncentrowanych.

Maluch na tym etapie jest szczególnie labilny emocjonalnie. Szybko popada w złość, radość lub histerię, jednak doświadczane emocje są krótkotrwałe i zwykle okazywane niemalże całym ciałem – przedszkolak może podskakiwać z radości bądź tupać nogami w chwilach frustracji. Jego ulubionym narzędziem wpływania na otoczenie jest przeważnie płacz. Labilność nasila się wraz z rosnącym zmęczeniem dziecka. Na szczęście cechuje się umiejętnością szybkiego dochodzenia do kompromisu i brakiem tendencji do chowania urazy czy budowania niechęci.

A zatem widząc rzucającego zabawkami lub zanoszącego się płaczem trzylatka, czy powinniśmy przyjąć to za typowe i pozostawić bez komentarza? Nie! Choć pewne zachowania są normą dla tego wieku, nie oznacza to, że należy je bezgranicznie akceptować. To sygnał, by pewne zachowania rozsądnie wyciszać i uczyć dziecko mniej destrukcyjnych strategii. Jeśli takie zachowania zdarzają się w życiu naszego trzylatka – nie ma powodów do paniki, choć warto podkreślić, że nagminne ich występowanie może wymagać porady specjalistycznej (np. rozmowy z psychologiem).

Zapamiętaj!

• Dla prawidłowego rozwoju emocjonalnego przedszkolaka konieczny jest prawidłowy rozwój mowy. Przeszkody w komunikacji są przeszkodami w swobodnym wyrażaniu emocji i nawiązywaniu kontaktów społecznych.
• Lęk adaptacyjny jest naturalnym zjawiskiem przy rozpoczynaniu edukacji przedszkolnej, a rolą rodziców i nauczycieli jest pomóc dziecku go przezwyciężyć.
• Trzylatek jest labilny emocjonalnie – szybko zanosi się płaczem lub złości i równie szybko przekierowuje te emocje na przeciwny biegun.
• To ważne, aby nieświadomie nie wzmacniać nieaprobowanych zachowań dziecka, takich jak krzyk, płacz i obrażanie się, w odpowiedzi na nie oferując mu swoją pełną uwagę.
• Jeśli jakieś zachowanie jest nagminne lub bardzo intensywne, nie ignoruj go i nie tłumacz wiekiem dziecka.

Jakie 3 warunki trzeba spełnić, by wspierać rozwój przedszkolaka? Darmowy dostęp do webinaru! Zobacz!

Dziecko czteroletnie

Czterolatek w ciągu roku osiągnął wiele! Głównym sukcesem rozwoju społeczno-emocjonalnego jest umiejętność kontroli. Wybuchy płaczu i inne gwałtowne reakcje zdarzają mu się sporadycznie. Dziecko rozumie więcej, co sprawia, że wielu rzeczy uczy się, rozmawiając z dorosłymi, a także poprzez baczną obserwację. 

Dzięki temu czterolatek chętnie dzieli się zabawką i – w porównaniu z dzieckiem trzyletnim – rozumie, że jego koledzy również potrzebują uwagi osoby dorosłej (np. nauczyciela). Choć jest już zdecydowanie bardziej cierpliwy niż trzylatek, często nie potrafi jeszcze powstrzymać się od euforycznego opowiadania (nie zwracając przy tym uwagi, że mówi np. równocześnie z trójką innych kolegów).

Płacz – jako narzędzie wpływania na inne osoby – wygasa. Czterolatek nabiera wprawy w manipulacji werbalnej – prosi, nalega, wielokrotnie powtarza zadane pytanie. Zaczyna dostrzegać wartość grupy rówieśniczej i poszukuje uwagi, wygłupiając się i robiąc zabawne miny. Rozumie też, że osoba dorosła ma moc sprawczą w chwilach trudności, więc chętnie zgłasza wszelkie nieprawidłowości, oczekując natychmiastowej interwencji.

Choć maluch zdecydowanie rozumie już wiele emocji i część z nich potrafi nazwać, wciąż nie umie jeszcze godzić się z porażką i podchodzi do niej bardzo emocjonalnie. Stąd też częsta rywalizacja nie jest dobrym pomysłem i może być powodem braku wiary w siebie.

Zapamiętaj!

• Labilność emocjonalna u dziecka czteroletniego powinna tracić na intensywności.
• Czterolatek potrafi nazywać już proste emocje: radość, złość, smutek i strach.
• Dziecko w tym wieku z trudem znosi porażkę i warto wzmacniać jego poczucie własnej wartości, dając szansę doświadczania zwycięstwa.
• Czterolatek powinien rozumieć już potrzebę dzielenia się zabawką i oczekiwania na swoją kolej.

Dziecko pięcioletnie

Rozwój emocjonalny dziecka pięcioletniego zazwyczaj pozwala mu na podejmowanie prób samodzielnego rozwiązywania sporów i negocjowania (np. w sprawie podzielenia się zabawką lub wspólnej zabawy klockami), jak również na zawieranie umów i świadome ustalanie zasad.

Pięciolatek rozumie innych – potrafi ocenić, kiedy oszukują, i nie jest podatny na nieszczere pochwały, gdy ma świadomość nieudanej pracy. W przeciwieństwie do trzy- i czterolatków potrafi być zawiedziony swoim działaniem i krytycznie ocenić swoje dzieło lub zachowanie. W wieku 5 lat wzrasta dziecięca świadomość społeczna – dzieci zawzięcie walczą o aprobatę kolegów, przejmują się ich opinią i dużo chętniej popisują się, by być w centrum zainteresowania. Pięciolatek ma świadomość, że nie jest już maluchem. W związku z tym pojawia się u niego wiele nowych, pozytywnych zachowań, takich jak empatia, wspaniałomyślność, chęć opieki lub pomocy młodszym dzieciom.

Typowy pięciolatek:

• dostrzega potrzeby innych i wspiera słabszych,
• bardziej przejmuje się uwagą kolegów niż osoby dorosłej,
• wyjaśnia przyczyny swoich emocji,
• cierpliwie czeka na swoją kolej,
• kontroluje emocje,
• potrafi wyznaczać sobie cele,
• stara się samodzielnie rozwiązywać konflikty poprzez rozmowę,
• rzadko miewa wybuchowe reakcje emocjonalne,
• potrafi rywalizować i mierzyć się z porażką,
• potrafi precyzyjnie określić swoje samopoczucie – zmęczenie, ból i wzruszenie,
• stosuje świadome strategie kontrolowania złości, strachu i smutku,
• domaga się przeprosin i potrafi przepraszać bez przypomnienia ze strony osoby dorosłej,
• dąży do wybaczania.

Zapamiętaj!

• Pięciolatek potrafi cierpliwie oczekiwać na swoją kolej.
• W obecności osoby dorosłej szczególnie wyraźnie przestrzega zasad.
• Uwaga rówieśników jest dla niego bardziej istotna niż uwaga osoby dorosłej.
• Świadomość emocjonalna wzrasta – dziecko potrafi rozpoznać i nazwać rozczarowanie, niepokój, zazdrość i poczucie niesprawiedliwości.
• To okres rozkwitu empatii – dziecko chętnie zajmuje się młodszymi od siebie, dzieli się, ustępuje.
• Wybuchowe reakcje emocjonalne w tym wieku powinny stanowić rzadkość.

Dziecko sześcioletnie

Sześciolatek to dziecko u progu szkoły. Jest odważne, samodzielne i pewne siebie. Potrafi kontrolować swoje emocje i motywację, planować działanie i kontynuować je mimo napotykanych trudności. Z większą świadomością ustanawia cele swojego działania i często frustruje się, gdy efekt manualnych prac odbiega od jego wyobrażenia. Wychowanek zerówki potrafi być samokrytyczny – ocenia swoje zachowanie w kontekście przyjętych zasad, potrafi dostrzec swoją winę i przyznać się do niej.

Jest to również okres nawiązywania trwałych przyjaźni i faworyzowania ich. Choć sześciolatek zwykle jest sprawiedliwy, wyjątek stanowi ocena przyjaciela, którego traktuje z większą pobłażliwością. W związku z istotną rolą kolegi, pomimo umiejętności przyjmowania odmowy ze strony dorosłego, odmowa ze strony przyjaciela traktowana jest często jak zamach na dobrą relację. Trwałość emocji powoduje, że dziecko czasem wymaga wsparcia w przywróceniu dobrego nastroju.

Typowy sześciolatek:

• stara się samodzielnie rozwiązywać konflikty na drodze rozmowy,
• przestrzega zasad bez kontroli osoby dorosłej,
• wyraża emocje gestem, ciałem, mimiką, ruchem, a także w formie pracy plastycznej,
• odczytuje emocje w artystycznym przekazie,
• dostrzega estetyczne walory sztuki i przyrody,
• ma swoich idoli i autorytety; to również czas dziecięcej miłości i przyjaźni (a dorosłego nie powinno martwić, gdy w roli dziewczyny występuje codziennie inna koleżanka lub gdy córka przedstawia drugiego z rzędu chłopaka tego samego dnia),
• rozumie skomplikowane uczucia i stany, takie jak podziw, duma, rozczarowanie, satysfakcja itp.,
• oczekuje konsekwencji od osób dorosłych,
• wie, że „sprawiedliwie” nie zawsze oznacza „po równo”, potrafi uszanować młodszy wiek lub mniejsze możliwości drugiej osoby (choć zwykle preferuje jednak równy podział),
• stosuje świadome strategie kontrolowania emocji i podejmuje próby interwencji, gdy obserwuje gorsze samopoczucie u innych osób. Zapytany o to, jak sobie radzić np. ze smutkiem, powinien być w stanie podać kilka propozycji,
• na tym etapie bywa perfekcjonistą – jest sfrustrowany, gdy nie osiąga zadowalającego efektu swojej pracy lub gdy popełnił błąd.

Zapamiętaj!

• Sześciolatek stoi u progu edukacji szkolnej, gdzie musi wykazać się samodzielnością w wielu obszarach – z tego względu to bardzo istotne, by dziecko było w stanie radzić sobie z własnymi emocjami, świadomie stosować strategie kontroli i rozumieć to, czego doświadczają inni.

Artykuł jest fragmentem książki „Jak wspierać rozwój przedszkolaka”, którą znajdziesz w Księgarni Natuli