Twoje dziecko się jąka? Sprawdź, jak możesz mu pomóc

Niepłynność mowy czy jąkanie?

Przede wszystkim zacznijmy od rozróżnienia jąkania i niepłynności mówienia. Jąkanie przeważnie jest traktowane jako wada wymowy, natomiast sama niepłynność mówienia bywa uznawana za objaw pewnych zaburzeń. Podobnie jak katar, który nie jest uznawany za chorobę, ale jest jej objawem. Niepłynności patologicznej – czyli jąkaniu – towarzyszy z kolei wzmożone napięcie mięśniowe. 

Niepłynność mówienia występuje między trzecim a piątym rokiem życia, tj. w okresie, gdy następuje intensywny rozwój mowy. Dlatego nazywana jest ona także jąkaniem rozwojowym. Pojawia się ze względu na dużą pobudliwość dziecka, szybkie wzbogacanie słownika czy rozwój myślenia przy jednoczesnej małej sprawności artykulacyjnej. Zmniejsza się wraz z wiekiem w trakcie doskonalenia przez dziecko systemu językowego.

^{_{Uwaga! Reklama do czytania}}

Rozwojowa niepłynność mowy przeradza się często w jąkanie wczesnodziecięce. Dzieje się tak, gdy pojawia się presja ze strony rodziców, którzy zwracają uwagę dziecku: „Mów wolniej”, „Nie jąkaj się”. Wywołują tym samym w dziecku silne emocje, a chcąc zadowolić rodziców, dziecko zaczyna przerywać, przeciągać, napinać się. Do czego może to doprowadzić? Do nadmiernej koncentracji dziecka na swojej wymowie, co tylko pogłębia utrwalanie nawyku niepłynnego mówienia, a w konsekwencji prowadzi do trwałego jąkania.

Zdaniem specjalistów jąkanie to zaburzenie płynności mowy wynikające z braku koordynacji ruchowej aparatu oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego:

• Zakłócenia funkcji narządu oddechowego objawiają się płytkim oddechem oraz częstym mówieniem na wdechu. 
• Skurcze mięśni fonacyjnych utrudniają wydobycie głosu i wskutek tego występują przerwy w mówieniu. 
• Skurcze mięśni narządów artykulacyjnych uniemożliwiają wykonanie odpowiedniego ruchu warg, języka, żuchwy lub powodują, że ten sam ruch zostaje kilkakrotnie powtórzony. Przejawia się to powtarzaniem, wydłużaniem głosek lub przerwą w mowie.

W rozwojowej niepłynności mówienia dzieci powtarzają pewne elementy wypowiedzi bez napięcia emocjonalno-mięśniowego, zazwyczaj są to początkowe sylaby. Natomiast w jąkaniu wczesnodziecięcym napięcie to jest wyraźnie widoczne.

Przyczyny jąkania

Niestety przyczyny jąkania nadal nie zostały jednoznacznie ustalone. Zdaniem prof. Zbigniewa Tarkowskiego, aby jąkanie się rozwinęło, muszą zadziałać trzy grupy czynników: 

• Predysponujące o charakterze biologicznym, związane z funkcjonowaniem organizmu, przede wszystkim układu nerwowego. Jąkanie może mieć podłoże rodzinne – jeżeli dziecko mówi niepłynnie, to należy ustalić, czy ktoś w najbliższej rodzinie się jąkał. Jeśli jąkanie ma podłoże dziedziczne, to szanse na jego samoczynne ustąpienie są znikome.
• Do czynników wyzwalających, które mają najczęściej charakter psychiczny, można zaliczyć wpływ urazu, konfliktu, frustracji, stresu lub negatywnych emocji (lęku, złości, poczucia winy). Niepłynnością mowy dziecko może zareagować na narodziny rodzeństwa. Taka niepłynność traktowana jest wtedy jako forma regresji, podobnie jak moczenie się czy ssanie palca. Poprzez niepłynność mówienia dziecko próbuje zwrócić uwagę na siebie i swoje potrzeby.
• O czynnikach utrwalających mówimy, kiedy mamy do czynienia z naśladowaniem. Problem następuje, gdy jąka się któryś z rodziców oraz dziecko. Efektywność terapii będzie znikoma ze względu na stałą obecność „domowej niepłynności”, stąd potrzeba terapii nie tylko dziecka, ale również jąkającego się członka rodziny.

Innymi czynnikami mogą być: przestawianie dziecka z leworęczności na praworęczność, opóźniony rozwój mowy, krytykowanie sposobu wypowiadania się dziecka bądź nadmierne wymagania dotyczące poprawności mówienia.

Gdzie szukać pomocy?

Przede wszystkim należy się udać do logopedy, ale warto przygotować się do tej wizyty. Bardzo rzadko niepłynność mowy ujawnia się już podczas pierwszego spotkania – jest to raczej wizyta w celu nawiązania kontaktu, przeprowadzenia wywiadu z rodzicem, obserwacji dziecka i stanowi początkowy krok do postawienia diagnozy.

Warto nagrać rozmowę z dzieckiem w codziennych, naturalnych sytuacjach, przebieg zabaw tematycznych czy konstrukcyjnych z rodzicem, rodzeństwem. Zabawy te z reguły wyzwalają spontaniczną aktywność słowną, a niepłynność mówienia ujawnia się przede wszystkim w naturalnych dialogach, które są zabarwione emocjami.

Opisy obrazków, historyjki czy bajki nie wyzwalają już takich emocji. Fenomenem niepłynności mowy jest zmienność. Nagle się pojawia i nagle zanika, obserwujemy ją w pewnych sytuacjach, a w innych w ogóle nie jest widoczna.

O czym warto pamiętać?

W terapii jąkania zalecane są ćwiczenia oddechowe, fonacyjne i artykulacyjne. Warto jednak pamiętać o tym, że w czasie mówienia nie zastanawiamy się ani nad oddechem, ani nad fonacją czy artykulacją. Są to czynności nieświadome i automatyczne, problem pojawia się, gdy chcemy je kontrolować. 

Pamiętajmy, że celem terapii nie jest regulacja oddechu poprzez jego wyćwiczenie, ale obniżenie napięcia mięśniowego, które umożliwi oddychanie lekkie, spokojne i bezwysiłkowe.

Wszystkie wykonywane w domu ćwiczenia powinny być konsultowane ze specjalistą prowadzącym terapię dziecka. Niezmiernie istotne jest, aby zdawać sobie sprawę, że nie każde ćwiczenie pomaga w danym zaburzeniu. Każdy przypadek jest inny – to, co u jednego dziecka przyniesie szybkie rezultaty, u drugiego może nie sprawdzić się w ogóle, co z kolei wywoła frustrację zarówno u rodziców, jak i u dziecka, powodując jeszcze większe napięcie emocjonalne.

^{_{Uwaga! Reklama do czytania}}

Pamiętajmy, aby:

• Dziecko spędzało jak najwięcej czasu na świeżym powietrzu, uprawiało ulubione sporty. Dlaczego? Bo dzięki aktywnemu wypoczynkowi rozładowuje wewnętrzne napięcia.
• Dziecko miało zapewnioną odpowiednią ilość snu i wypoczynku. Dlaczego? Bo wyciszenie emocji i regeneracja, którą zapewnia zdrowy sen, wpłynie korzystnie na prawidłowy rozwój mowy oraz płynność mówienia.
• Dziecko miało stały rytm dnia, jeżeli jest to możliwe bez pośpiechu i nieoczekiwanych zmian. Dlaczego? Bo właśnie stałość daje poczucie bezpieczeństwa i usuwa dodatkowe stresy wywołane nową, zaskakującą dla dziecka sytuacją.
• Śpiewać z nim jak najczęściej. Niech śpiewa tak, jak potrafi, to, co lubi, i kiedy chce. Dlaczego? Bo śpiew to element wspierający terapię niepłynności mowy.

Pamiętajmy, że dziecko naśladuje nasz sposób mówienia, dlatego starajmy się mówić do niego powoli i wyraźnie. Nie zmuszajmy dziecka do rozmów czy prezentowania swoich umiejętności na forum rodziny, znajomych bądź rówieśników. To może wywołać u niego jeszcze większy stres, gdy wie, że wszyscy słuchają.

Najważniejsze jest, aby uważnie obserwować dziecko. Warto założyć notatnik i zapisywać swoje obserwacje z datami. Co niepokoi, w jakiej sytuacji zaobserwowano zaburzenia w mowie, co się wydarzyło itd. To niezmiernie ułatwi proces diagnostyczny, ale da również częściowy obraz problemu, gdy weźmie się pod uwagę różne czynniki, zaobserwowane przez dłuższy okres. Nie zmuszajmy dziecka do mówienia, ale zachęcajmy do rozmawiania.

Źródła:

M. Chęciek (oprac.), Kwestionariusz Cooperów do oceny jąkania: zarys terapii. Zmodyfikowany program psychofizjologicznej terapii jąkających się [podręcznik], Lublin 2001.

D. Kamińska, Wspomaganie płynności mowy dziecka. Profilaktyka, diagnoza i terapia jąkania wczesnodziecięcego, Kraków 2010.

Z. Tarkowski, Jąkanie. Księga pytań i odpowiedzi, Gdańsk 2010.